بی تدبیری در فاجعه مکه

سردبیر روزنامه شرق در یادداشتی به مناسبت ماجرای غم‌انگیز مرگ بیش ۱۵۰۰ زائر مدیریت و تدبیر مقامات عربستان را زیر پرسش و سوال گرفت.

عربستان بزرگ‌ترین تولیدکننده اوپک و مهم‌ترین متحد دولت‌های غربی در منطقه خاورمیانه است. اغلب شاهزادگان عربستان تحصیل‌کرده دانشگاه‌های غرب‌اند و کشور آنها از گران‌ترین دستاوردهای تکنولوژیک جهان استفاده می‌کند. اما چگونه است، این کشور ثروتمند قادر نیست مراسمی را که برای تمام مسلمانان دنیا از اهمیت بسیار برخوردار است، ‌مدیریت کند و هر چندسال یک‌بار فجایعی از این‌دست، تلخ و دردناک روی می‌دهد.

امسال نیز یکی از آن چندسال است که با حادثه سقوط جرثقیل آغاز شد و با کشته و زخمی‌شدن هزاران‌نفر در مراسم رمی‌ جمرات ادامه پیدا کرد. تحلیل این وقایع برای کشوری که پول کلانی از این مراسم به‌دست می‌آورد، کار چندان ساده‌ای نیست. از برخورد رهبران این کشور می‌توان به بی‌تجربگی آنها که آمیزه‌ای از نخوت و تکبر است، پی برد. آنان در واکنشی شتاب‌زده که به‌دور از روح مراسم حج است فاجعه رخ‌داده را به گردن زائران آفریقایی انداختند تا خود را از پیامد این حادثه مبرا کنند، غافل از اینکه این برخورد حاکی از نگاهی قبیله‌گرایانه و نژادپرستانه است.

از سوی دیگر بیانگر این نکته است که رهبران عربستان تصوری از جامعه و اداره شهر و تفکر مدرن ندارند. دیدگاهی که شرق‌شناسان غرب را به این اشتباه واداشته، این است که مدنیت خاورمیانه متأثر از عوامل غیر‌مدرن، مثل قبیله و تمایز بین فرقه‌ها و نحله‌های دینی است و درگیری‌های خونبار آن نیز در همین اختلافات ریشه دارد. یک‌کاسه‌کردن کشورهای خاورمیانه و تقلیل‌دادن اختلافات آنها به اختلافات فرقه‌ای و دینی جفا به دیگر کشورهای منطقه است.

فاجعه در رمی جمرات، تصویرگر بافت حکومتی فرسوده است که کفایت و کارآمدی لازم برای اداره مراسمی جهانی را ندارد. برپایی مراسم یکرنگ و یکپارچه حج نیاز به تفکری تاریخ‌مند، با زیرساخت‌های جهانی دارد. آن‌هم اجرای مناسکی که از دلایل وجودی‌ آن اتحاد میان مسلمانان، از هر قبیله و نژاد و رنگ است. اما تفکر بومی- قبیله‌ای رهبران عربستان قادر به اداره شهری به عظمت مکه نیست. در این کشور مفهوم «شهروندی» تعریف نشده است. از این‌روست که راه‌رفتن مردم در خیابان، امری آزاردهنده و بغرنج به حساب می‌آید. حق شهروندی فقط در جامعه دموکراتیک شکل می‌گیرد. جامعه‌ای دموکراتیک قادر است نگاهی جهانی به انسان، ‌فارغ از عناصر هویتی، رنگ و نژاد و زبان و‌‌… داشته باشد.

اما متأسفانه مرکز جهان اسلام زیر نظر حکومتی است که قدرت در آن با گذار از یک پادشاه پیر و به‌سبب فوت او به پادشاهی دیگر می‌رسد، پادشاهی که سال‌ها در سودای جاه‌طلبانه سلطنت به‌‌سر برده است، آن‌هم با رقیبانی که هرگز برای به‌‌قدرت‌رسیدن، به شیوه‌های دموکراتیک؛ مردم و صندوق رأی فکر نکرده‌اند. با ساختاری این‌چنین، اجرای مراسمی با ‌میلیون‌ها مسلمان از سراسر جهان، بعید به‌نظر می‌رسد. با این حکومت غیردموکراتیک و این جامعه بدون شهروند، با این روابط قبیله‌ای و بومی، نباید بیش از این انتظار داشت.اگر دولت عربستان مسئولان خود را در پی این فاجعه مؤاخذه یا برکنار کند، قطعا در آینده، حکومت دچار تنش خواهد شد. زیرا حضور مقامات در ساختار حکومت با شیوه‌ای قبیله‌ای صورت گرفته است و در این‌گونه موارد بیشتر انتظار اغماض از پادشاه می‌رود تا تنبیه و مجازات. ازاین‌رو شاید واکنش آنی حکومت عربستان و گناه را گردن آفریقایی‌ها انداختن، معنا پیدا می‌کند.

حکومتی که برای مردمش حق شهروندی قائل نباشد، چگونه می‌تواند مسلمانان جهان را با هر رنگ و نژاد در این گردهمایی سالانه مدیریت کند. این نخستین‌بار نیست که در اجرای مراسم حج در عربستان ناتوانی بروز می‌کند. گویا با تجهیزات روزآمد نظامی و تازه‌تولید‌شده آمریکا و اروپا می‌توان یمن را ظرف چندروز با خاک یکسان کرد، با کشتی‌های تجهیز‌شده هم می‌توان صدا را در بحرین خواباند، اما نمی‌توان مراسمی به قدمت ١٤ قرن را بدون عزا و قضا برگزار کرد. چه غریب‌اند زائران خانه خدا.